Bügen Rumıniyada Törki dönya yaşläre könnäre açıla

Ankardan "ES-FK" çıganagı: "1992 eldan birle Törki uçaklar Üzäk märkäze tarafınnan oeştırıluçı "Törki dönya yaşlär könnäre häm korıltaenıñ unberençese bıel Rumıniyanıñ Küstäncä şähärendä uzaçak", - dip xäbär itkän. Tik bu xäbärdä berkadär tögälsezlek bar. 1992 elda uk Kazanda uzgan berençe Törki yaşlär korılıtaenda Törkiya väkilläre oeştıru tügel, katnaşmadı da. häm ul vakıtta Törki yaşlär berläşmäse (assotsiatsiyası) oeştı. Räise Tälgat Äxmädişin, Başkarma komitetı räise Zölfirä Sägdi ide. Korıltaynıñ ikençesendä dä, Ufada uzganda Törkiyadän kilgän keşelär yuk ide. Ä menä ikençe elnı (1993) cäy köne Kazanda oeştırılgan Törki dönya yaşläre könnärendä genä Ankaradan Törkiya uçakları väkilläre katnaşa aldı. Döres, 1991 elda alarnıñ väkilläre İkençe Bötendönya tatar yaşläre könnärendä İrek Garif çakıruı buença kunak bulıp katnaşkan ide. Berençe Törki dönya yaşläre könnären dä (1993) Törki uçaklar väkilläre oeştırmadı, alar barı tik katnaştı häm matdi yaktan yardäm kürsättelär genä. Anı Oeştıru komitetı citäkçese dä kazanlı Zölfirä Sägdi ide. 1993 eldagı çarada Törki yaşlär könnäre belän bergä kongressı uzdı. Tik korıltay tügel.

Töreklär häm törkilär, urıslar, karakalpaklar

Şulay itterep törkiyalelär dä törki yaşlär berdämlege xäräkätenä kuşılıp kitte häm kızıklı situatsiyaga yulıktı. Törkiyadäge törki millätçelär başka törkilärne üz itep "törek" dip tanıy. Ä mondagıları üzlären törek dip tügel, iñ yaxşı oçrakta da "törki" dip kenä tanıy, ä döresräge üzeneñ "başkort", "xakas" häm başka millätçelekläre eçendä kaynıy häm törekne millättäş dip tügel, ä yakın millät dip kenä tanıy. Äle bu iñ uñay oçrakta gına. Ä asılda Rossiya törkiläre üzen "urıs" dip tanıy häm arakı miçkäsenä çuma-çuma betep kilä. Urta Aziyada däülät korıp kalgan törkilär isä üz patşaları ni disä, şul isem astında tanılaçak. Stalin alarnı Törkestannan "üzbäk", "kazax", "kırgız", "törekmän" dip bülep algan. Bügen isä zamança cirle stalinçıları: kärimovlar, nazarbaylar, saparmuratlar niçek disä, şul bulır. Äytik karakalpaklarga, sin "üzbäk" diyaçäklär ikän, alar başın iep şuña riza balaçak. Şulay uk Törkiyaneñ dä üzeneñ dä äytik räsmi räveştä Tatarstan yaisä Başkortstannıñ bäysezlegen tanıganı kürenmäde.

İke törle Törkiya

Ämma räsmi Törkiya belän millätçe Törkiya - ikese ike törle. Soñgıları üzlärendäge xunta vakıtında da SSSR törkilärenä bäysezlek sorap uramda xökümätläre yaisä sul köçlär - kommunistlar belän sugışıp yörgän keşelär. häm Törki uçaklar oeşması da 100 ellık tarixı dävamında härvakıtta başka törkilärneñ yazmışı öçen kaygırıp yaşägän. Bu oeşmanıñ çişmä başında bulgan keşelärneñ berse Yosıf Akçura. Oeştırılganda Akçura rossiyale sanalgan, ä Törkiya törki tügel, "gosmanlı" bulgan. XX gasır başında gına "törek", "törki" kebek üzatamalar daimi kullanılışka kerä başlagan.

Çittän utopistik kürensä dä

1993 elda Kazanga kilgän delegatsiyaneñ citäkçese - Tatarstannıñ dustı, Törki uçaklar oeşmasınıñ yaşlär sektsiyası citäkçese Yakub Däliömäruglı ide. Ul akıllı säyasätçe buldı, Rossiya häm SSSR imperiyası törkiläreneñ ayanıç xaläten, alarnıñ tarkaulıgın häm assimilyatsiyaga yöz totuın tiz añladı. Üzbäk belän kırgız, çuvaş belän azerinı berläşterü avır äyber. Tatar belän başkort niçek soñ, bergäme? Tatar üze dä berdäm tügel: räxätlänep bülenä. Tik, yatıp kalgançı, atıp kal dilärme? Yakub häm anıñ fikerdäşläre utopistik kürengän ideyaga yaña sulış örergä teläde. Şunnan soñ könnär Kırımda, Issıkküldä (Kırgızıstan), Ufada, Tönyak Kiprda, Törkestandä (Kazaxstanda), Çeboksarda, Bakuda uzdı. Dimäk uzgan yaşlär könnäreneñ sanı 8 genä kilep çıga. Ä bıelgı unber sanı kaydan kilep çıkkan soñ? Moñarçı uzgan un sanı yaşlär könnärendä yaisä annan tış uzdırılgan korıltaylarnı da kuşıp kilep çıga. Çönki berençe könnärgä kadär Kazanda (1992) häm Ufada (1992) Törki yaşlär korıltae uzdı. Ä öçençe korıltay Bakuda 1993 elda buldı . Bakuda isä Törkiya väkilärenä dä törki yaşlär xäräkätenä kuşılırga mömkinlek açıldı.

Kabattan tatarlar yanında

Ä unberençe korıltay häm könnär isä kabattan 12-11 el elekkege kebek tatarlar yaşi torgan cirdä, dobrudja tatarları başkalası Küstäncädä uza. 4-11 sentyabr könnärendä uzuçı çarada DTYaB ägzası bulgan Rumıniya möselman tatar törkiläreneñ demokratik berlege häm Rumıniya demokratik törki berlek başlap yöri. Şunısı kızganıç, bu yak tatarları belän Kazan arasında elemtä yuk. Alarnı xätta Tatar kongresslarında da kürep bulmıy. Yugıysä urtak bälaları da bar: Tatarstan tatarına urıslaşu yanasa, Rumıniya tatarına rumınlaşu yanıy. Şuşı vakıtta ömetsezlekkä birelgän tatar millätçeläre törki kardäşlekkä sugıla.

Kızganıç, zamananıñ çübekkä äylängän popsa teması - "teror", "islam" turında da äñgämälär bulır dip kötelä. Kaya barsınnar inde, sponsor töreklärneñ Auropa berlege häm dobrudja tatarlarınıñ isä Rumıniya xökümäte karşında aklanasıları kilä. Ä beznekelärneñ kaytkaç cirle däülät organnarına xisap totasıları bar bit. Urtak törki komplekslar aklandıra. Ä bit "terror" häm "xristianlık" temalarına äñgämä korslar gadelräk bulır ide: törki tatarlar köçläp xristianlaştıru afäten kürgän keşelär.

Korıltayda şulay uk TDYaB oeşmasınıñ bügenge räise Xasan Ali Karasar (Ankara) häm Çallıda yaşäüçe bu oeşmanıñ berençe räise häm anıñ maktaulı yulbaşçısı Tälgat Äxmädişin da katnaşa. Kazannan şulay uk Küstäncägä Tatar yaşläre forumınıñ Başkarma komitetı räise Azat İslaev ta kitte. Baruçılar arasında törki dönyanı yaxşı belüçe radiojurnalistlar Timur Urazbaxtin häm Mars Tukay da bar.

Amil NUR

http://www.intertat.ru/index.php?cat=lf&%20id=50687